De opstanding van het subject (Dennis Lenders)
Waarom verloopt de schepping van de mens zo moeizaam? Waarom zondigt de pasgevormde mens reeds bij zijn eerste beproeving in Eden? Waarom wordt de eerste relatie tussen twee broers gekleurd door bloed?
Het zijn vragen die vele generaties Bijbellezers bezighielden en aanleiding gaven tot vele theorieën. Zonder pasklare antwoorden te willen verschaffen, levert de analyse van Marie Balmary over de precaire menswording inspirerende inzichten op. Voor deze bijdrage baseren we ons op La divine origine[1], waarin de Franse psychonalytica op briljante wijze de geboorte van Kaïn en Abel vergelijkt met de geboorte van Jezus.
Eva
Na de episode van de verboden vrucht wordt de verwekking van Kaïn en Abel verteld. In de vertaling van André Chouraqui: Adam pénètre Hava, sa femme. Enceinte elle enfante Caïn. Elle dit: « J’ai eu un homme avec YHWH. » Elle ajoute à enfanter son frère Abel. (Gn 4,1-2) Het eerste broederpaar is niet verwekt naar het beeld of de gelijkenis van eender wie. Ook al wordt de seksuele daad vermeld, de vader is niet betrokken bij de verwekking (ook de woorden ‘moeder’ en ‘zoon’ ontbreken in de tekst): het is met God dat Eva het kind heeft gemaakt, volgens haar eigen woorden, en ze spreekt in de ik-vorm. Van ‘jij’ geen sprake. De naam Kaïn verwijst trouwens naar deze ik-vorm. Qaniti betekent immers ‘ik heb verworven/gekregen’. In deze uitdrukking is geen plaats voor een ware geboorte. Zodra Kaïn ter wereld komt, zegt Eva hem te bezitten (J’ai eu un homme…). Ook voor de verwekking van Abel is er geen plaats voor ‘wij’: de enige relatie waarvan sprake is die met ‘zijn broer’. Maar helaas is de eerste broederrelatie niet goed. Net zoals zijn moeder is Kaïn een bezitter, voor wie het hebben belangrijker is dan het zijn van de ander. De afloop is al te bekend. Kaïn doodt Abel.
De verwekking van het derde kind verloopt ‘gezonder’.
Opnieuw had Adam gemeenschap met zijn vrouw, en zij bracht een zoon ter wereld. Ze noemde hem Set, ‘want’, zei ze, ‘God heeft mij in de plaats van Abel, die door Kaïn is gedood, een ander kind gegeven.’ Ook Set kreeg een zoon, die hij Enos noemde. In die tijd begon men de naam van de HEER aan te roepen. (Gn 4,25-26)
Ditmaal baart Eva een ‘zoon’, eerste verschijning van dit cruciale woord in de Bijbel. Ze spreekt de naam uit van Elohim in plaats van YHWH en in tegenstelling tot bij de verwekking van Kaïn, waar YHWH in het Hebreeuws een grammaticaal voorwerp (instrumentalis) was – Eva ‘gebruikte’ YHWH om een man te verwekken – is Elohim nu het onderwerp van het werkwoord: God heeft gegeven… Met deze gave wordt ook het spreken doorgegeven. Het valt ook op dat de eerste zoon, Set, de eerste is die de naam geeft aan zijn zoon – Enosh betekent ‘man’, exacte tegenhanger van ‘vrouw’ in het Hebreeuws. Slechts dan begon men de naam van God aan te roepen. Het is niet langer de moeder die de naam op voorhand roept, maar de zoon die de Heer aanroept. Volgens Balmary kan het geen toeval zijn dat het verhaal vervolgens herbegint en dat het ‘beeld’ en de ‘gelijkenis’ opnieuw opduiken. Het leven krijgt een nieuwe oorsprong (Gn 5,1-3):
Dit is de lijst van Adams nakomelingen. Toen God Adam schiep, de mens, [deze toevoeging tussen komma’s staat niet in de brontekst, het Hebreeuws houdt het bij Adam – de Latijnse, en in zijn voetspoor de Nederlandse vertaler, interpreteert dus] maakte hij hem zo dat hij leek op God. Mannelijk en vrouwelijk schiep hij de mensen. [In het Hebreews is er geen sprake van ‘de mensen’, er staat dat hij ‘hen’ schiep en zegende]. Hij zegende hen en noemde hen mens toen zij werden geschapen. [In de letterlijke vertaling van Chouraqui staat er iets anders: Il crie leur nom, Adam au jour de leur création.] Toen Adam 130 jaar was, verwekte hij een zoon die op hem leek, die zijn evenbeeld was. Hij noemde hem Set.
Balmary wijst op het verschil tussen de goddelijke schepping en de menselijke voortplanting, en stelt vast dat in deze hervertelling van de zogenaamde ‘schepping van de mens’ een belangrijk detail opduikt: God treedt naar voren als degene die slechts voor de helft schept – zo dat hij leek op God, dus naar zijn gelijkenis, terwijl Adam volledig voortplant: een zoon die op hem leek en die zijn evenbeeld was.
De goddelijke schepping is dus onvoltooid, en het is in die ‘lacune’ dat de slang zijn kans ziet om de prille mens op het verkeerde been te zetten. God schiep de mens niet zoals Hem, terwijl de slang die belofte aan Eva voorhoudt: ‘Jullie zullen helemaal niet sterven’, zei de slang. ‘Integendeel, God weet dat jullie de ogen zullen opengaan zodra je daarvan eet, dat jullie dan als goden zullen zijn en kennis zullen hebben van goed en kwaad.’ (Gn 3,4-5)
Het verbod dat God aan Adam gaf was gericht aan ‘jij’, terwijl de slang zich richt tot een niet-onderscheiden ‘jullie’. God wil dat de mens zich als vrij subject kan verhouden tot de ander, in een gezonde en heilzame afstand tegenover elkaar – waarvan de boom in het midden van de tuin het symbool is -, terwijl de slang oproept tot vermenging van identiteit en ook de afstand mens-God wil vernietigen.
Indien man en vrouw effectief geschapen waren, zouden ze dan vatbaar zijn voor deze verleiding? Het is juist hun onvoltooidheid die de keuze voor deze weg mogelijk maakt.
La proposition du serpent présente les traits de l’universelle tentation pour tous les êtres parlants : chercher la vie dans la puissance par la possession de la chose d’un tout-puissant ; et non pas dans la présence par la reconnaissance de l’autre lui-même. (La divine origine, p. 111)
Maria en Jozef
De engel Gabriël kondigt aan het jonge verloofde meisje Maria aan dat zij zwanger zal worden en een zoon baren:
‘Hij zal een groot man worden en Zoon van de Allerhoogste worden genoemd, en God, de Heer, zal hem de troon van zijn vader David geven. Tot in eeuwigheid zal hij koning zijn over het volk van Jakob, en aan zijn koningschap zal geen einde komen.’ (Lc 1,32-33)
Van wie is Gabriël precies de boodschapper? Van God? Vreemd, want zijn woorden klinken als een verleiding, als we ons het verhaal Eva herinneren. Gabriël stelt immers voor om een kind met God te maken. Het kind zal een goddelijk kind worden, een koning, iemand die over zijn volk heerst … Indien Maria dit aanvaardt, herbegint Kaïn. Maria begrijpt het zelf ook niet goed, vandaar haar vraag: ‘Hoe zal dat gebeuren? Ik heb immers nog nooit gemeenschap gehad met een man.’
Wanneer we dit vergelijken met de verwekking van Kaïn, merken we een aantal belangrijke verschillen op. Adam ‘kende’ (had gemeenschap met – in het Hebreeuws heeft ‘kennen’ ook de betekenis van ‘penetreren, gemeenschap hebben met’) zijn vrouw en Eva baarde een man, niet met een man maar met YHWH. Maar deze man bleek een moordenaar. Ging het dus om een goede, een gezonde manier van kennen? Maria doet alles anders dan het eerste mensenpaar: ze weigert een goddelijk kind van haar alleen, vraagt een menselijke vader voor het kind (in tegenstelling tot Eva) en zegt dat zij geen man kent (in tegenstelling tot Adam die zijn vrouw kende). De engel geeft haar ten antwoord: ‘De heilige Geest zal over je komen en de kracht van de Allerhoogste zal je als een schaduw bedekken. Daarom zal het kind dat geboren wordt, heilig worden genoemd en Zoon van God.’
De geest verschijnt wanneer de vrouw de man vraagt. Wie anders kan een ongeschapen subject verwekken? Noch de man of de vrouw alleen, noch de god alleen. Enkel de geest is daartoe in staat.
L’esprit mystérieux apparaît entre un homme et une femme qui passent par la confiance, par le refus de faire honte, par la reconnaissance mutuelle, c’est-à-dire le champ de l’Autre. Le Troisième, le divin. Venu d’entre eux et au-dessus de la mère (et de l’enfant) se place l’esprit. Incréé, engendrant l’incréé. (La divine origine, p. 130-131)
(Dennis Lenders, april 2022)
Geprikkeld en nieuwsgierig naar meer? in het najaar organiseert yot een driedelig leerhuis over het bijbelse bevrijdingsavontuur volgens Marie Balmary.
https://www.yot.be/nl/aanbod/vorming_opleiding/de_opstanding_van_het_subject/1373
[1] M. Balmary, La divine origine. Dieu n’a pas créé l’homme. Grasset, 1993.